Terwijl een novemberstorm afgelopen zondag het dode hout uit bomen rukte, fietste ik tegen de wind in naar het station om naar Eindhoven te treinen. Daar kwam onze vriendengroep Page bijeen om visies en ervaringen uit te wisselen. Dit keer stond de tweedeling in de samenleving centraal en ons verlangen die breuk te helen. Ter voorbereiding op ons weerzien hadden we ‘De opstand van de massamens’ van José Ortega y Gasset gelezen. Deze Spaanse denker groeide op in een land dat verscheurd werd tussen conservatieven en Marxisten. Omdat hij geloofde dat een goede toekomstvisie verbindend kon werken, publiceerde hij in de twintiger jaren een reeks artikelen waarin hij een nieuwe richting aan het Europese denken wilde geven. Ik las het met rode oren, als een oproep aan het individu om zich te bezinnen. Helaas vond Ortega geen gehoor en klonterden zijn landgenoten tot de massa’s samen die hij zo verafschuwde. Zo werden ze een willige prooi voor demagogen.

Het liep slecht af in Spanje. Partijen vonden elkaar niet en werden steeds verder uiteen gedreven. De conservatieven wendden hun steven naar het heroïsche verleden van hun land, terwijl Marxisten hun blikken op een gedroomde, internationale toekomst gevestigd hielden. De standpunten verhardden en in de dertiger jaren spleet het volk uiteen in fanatici en dogmatici die elkaar bloedig bevochten. Een burgeroorlog raasde door het land tot de reactionairen wonnen en een dictatuur instelden. Ook elders in Europa vond in de dertiger jaren een ruk naar het verleden plaats. De massa’s gaven demagogen de kans uit te groeien tot dictators. Volkstradities werden afgestoft, volksvijanden benoemd en heirbanen aangelegd. De opgezweepte massa’s dompelden ons continent in bloed in WO II.

In zijn artikelen beschreef Ortega het grote verschil tussen individu en massa. Hij zag het individu als het actieve principe, terwijl de massa traag en zwaar is. Voortreffelijke individuen hadden volgens hem richting gegeven aan de grote beschavingen uit het verleden en hielden die in stand. De afkomst, stand of ras van deze cultuurleiders deed er niet toe. Het enige wat telde was hun vermogen zich moreel en intellectueel te blijven ontwikkelen. Deze leiders hadden een toekomstvisie en ontwikkelden hun samenleving in een tempo dat voor de conservatieven nog behapbaar, voor vernieuwers nog acceptabel was. Ze hielden de liberale democratie in stand door de dialoog te stimuleren en rekening te houden met afwijkende standpunten. Het baarde Ortega grote zorgen dat het in zijn tijd aan zulke mensen schortte.

Ortega’s artikelen maakten indruk op ons omdat de geschiedenis zich herhaalt. Overal in Europa loopt het middenveld naar twee kanten leeg. Aan de ene kant van het politieke spectrum groeperen zich de nationalisten die zich om hun tradities bekommeren, aan de andere kant de internationaal georiënteerde vernieuwers. Met lede ogen zien we de verhelderende, respectvolle dialoog en de vreedzame co-existentie met anderen verdwijnen. In plaats daarvan rukken wrok en haat op.

Voor Ortega ontmoeten verleden en toekomst elkaar in het nu. Hij hield van tradities en realiseerde zich dat we het dode hout, dat iedere oude beschaving meetorst, moeten kappen om ruimte te maken voor levende tradities die op een gedeelde toekomstvisie aansluiten. Het vraagt een begripvol oor en een visionaire blik op de toekomst om dat te kunnen. Dat is iets wat we allemaal kunnen oefenen.

Meer weten: Denkers uit alle tijden bogen zich over het overbruggen van de tweedeling in de samenleving. Een antieke oplossing vind je in Het overbruggen van de kloof. Meer over dit thema vind je onder de categorie sociale kunst of onder de tag tweedeling in de samenleving.

Iets doen: Onder intellectuele ontwikkeling verstond Ortega het vermogen je mening bij te stellen en je blik te verbreden. Dat kun je doen door je mening voor je te houden en eerst een open vraag te stellen. Luister goed naar het antwoord en zoek er bewust de positieve punten in op. Ga na in hoeverre dit je mening nuanceert.