“Als wereldverbeteraar ben ik niet geslaagd” verzuchtte een dierbare vriend laatst. “Kijk maar naar de puinhopen om ons heen”. Met deze knipoog attendeerde hij me op de menselijke maat. Op ons bescheiden vermogen om in een wereld vol conflicten en crises, zaken ten goede te keren. Moet je je dan maar in je veilige cocon terugtrekken dan? Zeker niet! Wel is je thuisbasis een uitstekende plek om met veranderen te beginnen. Niet eens primair voor jezelf, maar ten behoeve van onze kinderen en kleinkinderen.

Wij opvoeders en onderwijzers bouwen via de jongste generatie indirect aan de samenleving van morgen. Tegelijkertijd geeft dat ons een grote verantwoordelijkheid. Willen we dat onze (klein)kinderen zich vrij ontplooien en de samenleving een sociaal karakter geven, dan moeten we daar bewust aan werken. Volgens de geestelijke vader van het vrijeschoolonderwijs doen we dit door onderwijs en opvoeding tot levente wekken. Me afvragend waarom Rudolf Steiner zoveel waarde aan dat levende karakter hechtte, viel het me op dat hij ditzelfde woord gebruikte in zijn motto van de sociale ethiek. 

Heilsam ist nur, wenn
im Spiegel der Menschenseele
sich bildet die ganze Gemeinschaft
und in der Gemeinschaft
lebet der Einzelseele Kraft.

Vrij vertaald staat hier dat je alleen helend kunt werken, als je je een innerlijk beeld vormt van de hele gemeenschap en binnen die gemeenschap situationeel bepaald handelt. Natuurlijk roepen dit boeiende motto en mijn vertaling daarvan meer vragen op dan ik hier kan beantwoorden. Daarom schrijf ik Start to Change the World!. Want wie vallen er bijvoorbeeld binnen en buiten die gemeenschap? Beperk je je tot je gezin of klas, dan is het nog relatief makkelijk om beelden op te bouwen die je tot helend handelen inspireren. Als je je blikveld verruimt, merk je al snel dat wij mensen ons buiten de grenzen van onze leefgemeenschap niet heilzaam, maar schadelijk gedragen. Vanuit een macroperspectief bezien, vormt de opwarmende Aarde met haar lijdende flora en fauna een van de vele symptomen van collectief wangedrag. Bekijken we het zo, dan roept Steiners motto ons op tot groter denken, kleiner doen.

Klein beginnen kan thuis of op je werk. Wat je daar ook wilt veranderen, het beste kun je eerst al je zintuigen wijd open zetten. Dat openen van de vensters van je ziel is nodig, omdat we in de loop van onze opvoeding vrijwel allemaal een kritische blik hebben ontwikkeld. Dankzij die kritische distantie kun je je omgeving objectief beoordelen en je er vrij tegenover plaatsen. Helaas heeft kritiek een vervelend neveneffect. Je ziet bijvoorbeeld wel precies wat je kind ‘fout’ doet, maar mist het zicht op het totaal. Pas als je weer oog krijgt voor het wonder in je kind, toont de spiegel van je ziel beelden die je tot een oplossing kunnen inspireren als je een paar dagen later weer met je kind dreigt vast te lopen. Zulke beelden zijn belangrijk omdat ze je uit de slaperigheid wekken die zo karakteristiek is voor onze dagelijkse routines. Veel handelingen verrichten we op de automatische piloot. Pas als iets ons verrast of onze begeerte wekt, ontwaken we uit onze sluimer. Reclamemakers spelen hier handig op in en wekken de consument in ons. De verleiding van hun waren, kennen we allemaal. Zo zijn series er op TV waarvan ik graag geniet. Tegelijkertijd weten we dat de bevrediging maar kort duurt en we al snel naar meer verlangen. Een mooi tegenwicht tegen dit passieve genot vind ik in het speelse herscheppen van mijn omgeving op grond van waarden. Zo motiveert de waarde schoonheid me bijvoorbeeld om een verwaarloosde plek in huis aan te pakken. Een andere keer motiveren waarden als duurzaamheid, gezelligheid of rechtvaardigheid me. Het mooie van waarden is dat je er hele reeksen inspirerende toekomstbeelden aan kunt ontlenen. Voor thuis, je werk en alle gemeenschappen waartoe je behoort. Zulke beelden schenken je de tegenwoordigheid van geest die essentieel is bij het ontwikkelen van nieuw gedrag.

Verrassend genoeg, spreekt het motto van de sociale ethiek niet over gevoelens. Ga je echter met het motto aan de slag, dan merk je vanzelf dat die een sleutelrol spelen. Verwondering en respect aquarelleren de kleurrijke imaginaties die je tot nieuw gedrag kunnen inspireren. Geestdrift en moed geven je vleugels als je een toekomstwens wilt realiseren. Toen ik wat langer met het motto werkte, ontstond er dankzij dit palet aan gevoelens een ‘ademende relatie’ tussen mij en mijn omgeving. Dit ademen van aandacht heb ik in een lemniscaat afgebeeld. Als je haar op de grond tekent en met een uitgestrekte rechterarm in de pijlrichting loopt, merk je dat je arm in de bovenste lus naar binnen gericht is, en in de onderste lus naar buiten. Kijk je al lopend naar je rechterhand, dan wisselt je blikrichting op het kruispunt van binnen naar buiten en vice versa. Op een vergelijkbare manier kun je je aandacht afwisselend richten op de beelden in je ziel en de wereld daarbuiten.

Het hart van de lemniscaat bestaat uit compassie en liefde voor het resultaat van je handeling. Medeleven verzacht je hart, vertraagt je tempo, is steeds attent op de passende maat. Idealiter leidt dit tot een handeling die precies past. Zulk gedrag is niet vooraf bedacht of voorgeschreven, maar intuïtief in de situatie zelf. Natuurlijk kun je je zelfs dan schromelijk vergissen en schade berokkenen. Daarom is het belangrijk om alle effecten van je handeling, ook de onvoorziene neveneffecten buiten je blikveld, na afloop te evalueren en je beeld vervolgens bij te stellen.

Passie heelt. Ze is de noodzakelijke aanvulling op ieders kritische blik. Zoals het kritische denken je tegenover de wereld plaatste en vrijheid bracht, verbindt liefde je weer met je omgeving. Liefde schenkt je de mogelijkheid om jezelf en je omgeving in vrijheid, vreedzaam te ontwikkelen.

Annemarie Sijens, procesbegeleider in het onderwijsveld, oppasoma en onderzoeker naar het goede leven

kadertekst

De ademhaling die ik in dit artikel beschrijf, staat centraal in het boek Start to Change the World! dat ik ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de Waldorfscholen en Steiners sociale impuls aan het schrijven ben. Zo’n vijftien jaar geleden ontdekte ik dat het ademen van aandacht ten grondslag ligt aan het vrijeschoolonderwijs. Ik gebruikte deze kennis toen ik in 2008 leiding gaf aan het project ‘Identiteit van vrijescholen’ en schreef er een paar artikelen over. In ‘Start to Change the World’ lees je hoe je dit ademen van aandacht tot stand kunt brengen en hoe vitaliserend dit werkt. Het boek gaat bestaan uit een compositie van teksten, tips en oefeningen gebaseerd op twee artikelen. Het eerste artikel verscheen eind 2018 in Vrije Opvoedkunst en heet Onderwijs tot leven wekken. Later dit jaar wil ik een artikel over Steiners sociale impuls schrijven. De voortgang van het project kun je volgen via mijn website www.peripatos.nl waar ik wekelijks een update publiceer. Ik probeer dit boek ademend, in interactie met mijn omgeving vorm te geven. Spreekt dit initiatief je aan, dan doe je me een groot plezier door via peripatos@kpnmail.nl contact met me op te nemen.

Dit artikel verscheen in Vrije Opvoedkunst, lente 2019