Eindelijk is de kogel door de kerk. Onze Volvo is weg. Jarenlang gebruikten we hem intensief en waren we blij met het comfort dat hij bood. De tijd waarin we jaarlijks makkelijk veertigduizend kilometer reden, is echter voorbij. Sinds mijn partner met pensioen is, werk ik meer thuis. Fly-drive vakanties vervingen het kamperen. Gaan we in eigen land op stap, dan pakken we meestal de trein. Ongeveer een half jaar geleden beseften we hoe vervuilend en duur onze diesel is. Ik wilde onze auto wegdoen en me voortaan met fiets, trein en huurauto verplaatsen, mijn man daarentegen wilde zijn geliefde Volvo helemaal niet kwijt. De toon verhardde snel. Daarop staakten we het gesprek en schoven we de beslissing voor ons uit. Het ongemakkelijke gevoel dat dit gaf, drukte ik weg.

Een proefperiode bracht beweging. Afgelopen zomer leende ik onze auto een maand uit en moesten we fiets en trein wel pakken. Zo kwam het dat ik op een avond, weer eens vermoeid wachtend op een vertraagde trein, merkte dat een leven zonder auto nog geen optie is. Vanuit dit nieuwe inzicht bespraken we de situatie opnieuw. Dat leidde tot het besluit onze Volvo te vervangen door een auto die beter bij onze huidige levensstijl past. Onmiddellijk opende zich een baaierd aan mogelijkheden en rukten de twijfels op. Door keuzecriteria te formuleren, hielden we vaart in het proces. We zochten een kleine, kwalitatief goede vierdeursauto voor een schappelijke prijs. Vervolgens verdeelden we de taken. Mijn man boog zich over de testresultaten, ik over de financiering. We maakten verschillende proefritten en lieten de ervaringen eerst bezinken. Dat werkte goed. Door tijd te nemen, kregen waarden die eerder woordeloos meespeelden, gezicht en gewicht. Tijdens de laatste proefrit keken we elkaar aan en wisten we dat we onze nieuwe auto hadden gevonden. Nu telde alleen nog de prijs. Ons definitieve besluit hing af van de inruilwaarde van onze Volvo. We troffen het. Al tijdens het verkoopgesprek tekenden we het contract dat ons de trotse eigenaar van een Ford Fiesta maakte.

In dubio staan voelt niet fijn. Zo gauw je een stap buiten je comfortzone wilt zetten, schurkt de angst zich verlammend tegen je aan. Direct daarna duiken twijfels op, die het keuzeproces eindeloos dreigen te rekken. Wikkend en wegend kwamen we verder. De uitdrukking is bekend, maar hoe doe je dat?

Zaken die je kent en waar je dus al een voorstelling van hebt, kun je wegen. Denk maar aan de prijs van een pak melk, de benodigde tijd om naar je werk te gaan of de energie die je jaarlijks verstookt. Ook aan je huidige baan, de omgeving waar je woont en aan bekende relaties kun je een gewicht toekennen. Van de toekomst heb je geen kant en klare voorstelling. Om die te krijgen, moet je gaan wikken ofwel wichelen. Dat vraagt verbeeldingskracht en inlevingsvermogen. Dankzij fantasie vorm je toekomstbeelden. Inlevingsvermogen helpt je om de effecten van de nieuwe situatie op jezelf en anderen in te schatten. Omdat we over het algemeen niet zo goed in het wikken zijn, kun je maar beter net als wij eerst een pilot doen en kleine stappen zetten. Een weegschaal heette vroeger niet voor niets een waagschaal, een woord waarin doorklinkt dat er lef nodig is om de verworvenheden uit het verleden op het spel te zetten. Zo’n waagstuk vraagt om een zorgvuldige aanpak.

Wikkend en wegend, dynamiseer je je voorstellingen en toekomstbeelden. Je past ze steeds een beetje aan. Oefen je je een beetje in het wikken en wegen, dan voel je op een gegeven moment dat de schalen in evenwicht zijn. Zelfs als het om het verkopen van je Volvo gaat.

(De bovenstaande tekst verscheen in 2016 als blog.)

Omgaan met onderhuidse weerstand

Toekomstbeelden zijn niet alleen inspirerend. Meestal wekken ze onderhuids weerstand bij jezelf en anderen. Stop je bijvoorbeeld met roken, of ga je een periode vasten dan merk je dat een deel van jou daar hard tegenop ziet. Het hoofd wil wel, maar dat lijf …. Eigenlijk wil je dan iets wat een deel van jou helemaal niet wil. Jouw toekomstplannen wekken ook bij anderen weerstand. Ambieer je bijvoorbeeld een baan die je noodzaakt te verhuizen, dan is de kans groot dat dit weerstand wekt in je gezin. Jouw nieuwe baan heeft grote gevolgen voor je huisgenoten. Je man krijgt een langere reistijd naar zijn werk, je kinderen raken hun klasgenootjes en vriendjes kwijt…. Grote kans dat je huisgenoten je plannen fors gaan tegenwerken.

Verandering wekt weerstand omdat het de bestaande situatie aantast. Dit dwingt ons om een stap buiten onze comfortzone zetten waarmee bestaande zekerheden, vriendschappen en genoegens teloor dreigen te gaan. De onzekere toekomst kan gevoelens van angst wekken. Probeer je desondanks door te zetten, dan kan dat tot een dilemma, ruzie en conflicten leiden. Dus doe je soms maar liever niets.

Wikken en wegen helpt om voorstellingen en toekomstbeelden beweeglijk te houden. Vragenderwijs krijg je meer zicht op de feitelijke situatie, op de motieven en belangen die meespelen en op de beschikbare middelen. Zo kun je aan een gezamenlijk toekomstbeeld bouwen dat zoveel mogelijk recht doet aan uiteenlopende wensen en verlangens (van je hoofd en de rest van je lijf, dan wel van je huisgenoten).

Je kunt een oordeelsvormingsproces rationeel aanpakken en op een lijstje alle plussen en minnen scoren, maar je kunt het proces ook anders vormgeven, door kleine stappen te zetten en daar vervolgens op te reflecteren. Veel kunnen we in dit opzicht van kunstenaars leren.

Scheppen en afstand nemen

Diep in de ziel van een kunstenaar leeft een ideaal dat hem inspireert en drijft. Hoeveel fantasie hij ook heeft, zelden ziet hij voor hij begint het eindresultaat al helemaal voor zich. Zijn kunstwerk ontstaat niet omdat hij het zo heeft bedacht en gepland, maar in dialoog met de middelen die voorhanden zijn. Een modeontwerper speelt met de plooibaarheid en val van stoffen, een beeldhouwer met de nerven van het hout, een schilder met kleur. Naast materiaalkennis spelen vaardigheid, tijd, energie en geld een rol. Pas gaandeweg, in een iteratief proces van scheppen en afstand nemen ontstaat het uiteindelijke kunstwerk.

Door kleine stapjes te zetten voeg je net als een schilder steeds nieuwe toetsen aan je voorstellingen en toekomstbeelden toe. Je stopt bijvoorbeeld niet zomaar met roken, maar rookt eerst eens een hele dag niet. Als je partner elders wil gaan werken, kunnen jullie eens een weekeinde in die stad doorbrengen. Na afloop van dit kleine stapje blik je terug op je ervaringen en stel je daar vragen bij.

Wikkend en wegend dynamiseer je je voorstellingen en toekomstbeelden. Dit maakt ze levendig en beweeglijk. Op een gegeven moment voel je dat het proces klaar is en kun je – kunnen jullie – een besluit nemen.

Deze tekst schreef ik als handout bij het symposium In dubio staan, georganiseerd door Stichting Dialoog (2018).