Het verzorgen van een gezonde afwisseling van concentratie en ontspanning is belangrijk voor je welbevinden. Als het je lukt, leidt het tot innerlijke rust en het vermogen een eigen koers uit te zetten.
Ik leerde het vrijeschoolonderwijs kennen toen ik mijn dochter in 1993 naar de eerste klas van de vrijeschool in Delft bracht. Onze kinderen hebben de schoolleeftijd al lang achter zich gelaten en ons oudste kleinkind Samuel gaat inmiddels naar de kleuterklas. “Vrijescholen hebben de toekomst”, zei Samuels vader, die in de internetmarketing werkt, onlangs tegen me. Ik vroeg hem waarop hij dat baseerde, waarop hij me vertelde dat creativiteit en samenspel steeds belangrijker worden en dat leerlingen van vrijescholen daar goed op worden voorbereid. We waren het daar roerend over eens.
Geestziel en lichaam verbinden
Een belangrijk doel van de vrijeschoolpedagogiek is de verbinding met zijn lichaam van de geestziel van het zich incarnerende kind. Dit is een langdurig proces waarbij de ritmische afwisseling tussen een gefocuste blik en het opgaan in de omgeving een belangrijk middel is. Na de concentratie op een paar moeilijke sommen, is het fijn even te bewegen. Nadat je hebt geluisterd naar een boeiend verhaal, kom je weer bij jezelf door er een mooie tekening van te mogen maken. Door dit te doen maakt het kind zich het verhaal bovendien ‘eigen’ en beklijft de strekking ervan beter. Deze ritmische afwisseling van focussen en loslaten, noem ik het ‘laten ademen van aandacht’. Het beoogde resultaat is dat een kind op een heel natuurlijke manier leert om lichaam, ziel en geest harmonisch met elkaar te verbinden.
Het is fijn wanneer een dag, een week en een jaar ritmisch zijn vormgegeven, en spanning en ontspanning elkaar op een zinvolle manier regelmatig afwisselen. Dat geeft rust en een heel basaal vertrouwen. Dat geldt voor jonge kinderen, maar ook voor een samenleving als geheel. Een dergelijk ritme werd millennia lang verzorgd door werk en kerk.
Het dagelijkse werkritme kende een onderbreking op de zondag en de jaarlijkse feesten vormden kleurrijke kralen in de ketting van het jaar. Met de trek naar de stad werden deze rustige ritmen vervangen door de veel snellere ritmen van de grote stad. Die lopen niet vanzelfsprekend synchroon, waardoor het tegenwoordig vaak moeilijk is om in een gezin een gezamenlijk ritme rond eten en slapen op te bouwen.
Met horten en stoten
Een ademend ritme is wat anders dan de regelmatige afwisseling van spanning en ontspanning. Ik weet uit ervaring dat de opbouw van zo’n ritme niet makkelijk is. Mij lukte het in eerste instantie niet.
Ik ging op mijn negentiende met mijn vriend samenwonen en haalde in een jaar tijd zowel mijn propedeuse biologie als mijn staatsexamen VWO. Na dat intensieve jaar merkte ik echter dat de studie niet geheel bij mijn verwachtingen aansloot, en dat ik onzeker was over zowel mijn studie als mijn relatie. Dit gevoel drukte ik weg omdat ik bang was voor de consequenties. De strategie die ik hanteerde was overdag nog harder studeren en ’s avonds uitgaan en veel drinken. Dat ging niet lang goed en resulteerde na een paar maanden in hyperventilatie, krampen en angstaanvallen. Ik voelde me mislukt.
Spanning en ontspanning genoeg, maar het ademde niet. Het ritme dat ik in mijn studietijd heb opgebouwd, lijkt veel op dat van meer studenten: hard studeren en dan alles loslaten. De studiedruk in het huidige hoger onderwijs is tegenwoordig enorm. Het leidt tot het gebruik van Ritalin om de concentratieboog te verlengen en tot steeds meer gevallen van burn-out. Wat voor het hogere onderwijs geldt, geldt ook voor het daarop aansluitende werkleven. Het is de vraag of je onder zulke grote tijdsdruk wel echt bij jezelf kunt komen en de essentie, dat waar het echt om draait, kunt vatten. Mij lukte dat pas toen ik mijn gevoelens serieus nam, me op mijn ervaringen bezon en daar de nodige lessen uit trok.
Sinds deze ervaring is het verzorgen van een ademend ritme belangrijk voor me. Toen mijn kinderen eenmaal op de vrijeschool zaten, merkte ik al snel dat dit thema ook aan de basis van dit onderwijs ligt. Ik was dan ook blij dat een wending in mijn werkleven me steeds meer op vrijescholen bracht waar ik sindsdien als organisatieadviseur en interim-directeur werk. Van de leraren die ik daar ontmoette en van de kinderbesprekingen die ik bijwoonde, heb ik veel over dit ritmische ademen van aandacht geleerd dat ook bij de zelfopvoeding van jongeren en volwassenen bruikbaar is.
Een tweedeling onder jongeren
Eind 2009 verscheen een analyse van 25 jaar onderzoek naar de waardenpatronen die in onze samenleving gelden[1]. De onderzoekers onderscheidden vier categorieën patronen, en wezen erop dat pragmatici en buitenstaanders, de twee categorieën die in de jongste door hen onderzochte generatie dominant zijn, een materialistische oriëntatie hebben. De tabel laat zien dat beide categorieën bij de jongeren die na 1986 geboren zijn samen 83% van het totaal vormen. Uit de beschrijving die onder de tabel staat, blijkt bovendien dat pragmatici kansrijk en buitenstaanders kansarm zijn. Het illustreert een groeiende tweedeling in de samenleving die tot instabiliteit kan leiden.
Focus en laat los. Doeltreffend, maar beschadigend wanneer je het wezenlijke uit het oog verliest.[2]
Het is leerzaam deze tweedeling vanuit de optiek van de ademhaling te beschouwen en te beseffen waar het ontbreken van een ademend ritme toe leiden kan. Een ademende verbinding tussen geestziel en lichaam ontbreekt namelijk bij beide categorieën, waardoor ze niet echt bij zichzelf kunnen komen en hun levensdoel minder makkelijk realiseren. Een crisis in het leven kan een kans zijn waardoor iemand dichter bij zichzelf en wat voor hem van waarde is, kan komen. Een goed verwerkte crisis leidt ertoe dat je meer contact krijgt met de kern van je wezen en dat in je handelen tot uitdrukking leert te brengen. Als je een ademend ritme weet te verzorgen, zul je zo’n crisis makkelijker kunnen hanteren.
Tabel: Waardenpatronen in procenten van de totale populatie per periode
Geboortejr plichtsgetrouwen verantwoordelijken pragmatici buitenstaanders
voor 1970 21 32 18 29
1971–1985 11 27 28 34
na 1986 5 13 42 41
Pragmatici zijn individualisten bij wie het behalen van succes voorop staat. Ze kunnen focussen en hebben daardoor de mogelijkheid hun doelen te realiseren. Ze zijn assertief en een deel van deze jongeren schuwt het gebruik van drang of dreiging niet. Ze blinken niet uit in hun solidariteit met andere groepen, wat de samenleving op den duur hard en confronterend kan maken.
Buitenstaanders hebben een lagere opleiding, hangen aan hun familie en weten niet zo goed de weg in de steeds complexer wordende samenleving. Door hun gebrek aan focus, hebben ze behoefte aan structuur en overzicht. Ontbreekt dit, dan zijn ze vatbaar voor allerlei soorten verleiding en lopen ze een grote kans op schulden, overgewicht en verslavingen in allerlei vorm.
Een ademend ritme
Ouders en leraren hebben een gedeelde verantwoordelijkheid bij het voorkomen van een tweedeling tussen kansrijk en kansarm. Een ademende opvoeding, met aandacht voor hoofd, hart en handen, is voor alle kinderen en jongeren belangrijk. Vrijescholen zullen dit des te beter kunnen verzorgen naarmate leraren dit ademen van aandacht zelf beter onder de knie hebben. En wat voor leraren geldt, geldt in wezen voor iedereen. Het draait om een ademhaling waarbij je de essentie, dat wat jij het liefst op aarde wilt realiseren, niet uit het oog verliest. In deel II van dit tweeluik, dat met Pasen verschijnt, geef ik aan welke hulpmiddelen en oefeningen je daarbij kunt gebruiken. Dan ga ik ook dieper in op de manier waarop een ademend ritme creativiteit en samenspel bevordert.
Einde deel 1, start deel 2 artikel
Ademen van aandacht is een ritmisch proces dat vroeger vanzelfsprekend goed verliep, maar dat we tegenwoordig bewust moeten verzorgen. Als je dit doet, kom je dichter bij jezelf terwijl je tegelijkertijd verbindend kunt werken. Dit artikel beschrijft hoe je dit in het dagelijks leven kunt doen.
Oude culturen waren goed bekend met tegenstellingen, waarbij de belangrijkste die tussen leven en dood was. Een overmaat aan levendigheid bracht chaos teweeg, terwijl een teveel aan doodskracht juist tot verstarring voerde. Het goede leven hing samen met het vinden van evenwicht tussen beide eenzijdigheden. Goden verzorgden dit ritme in de natuur, maar om een cultuur tot stand te brengen, moesten ook mensen de balans tussen tegenstellingen leren verzorgen. Dat proces is stapsgewijs verlopen: van één, naar enkelen, naar velen die daar actief in kunnen zijn.
In het Egypte van vijf millennia geleden verzorgde de farao dit evenwicht. Hij voorkwam chaos en verstarring door zijn volk in een rustig tempo tot ontwikkeling te brengen. Twee millennia later ontstond het uitgestrekte Romeinse Rijk, waar gouverneurs de banden met de verschillende volken in het rijk verzorgden. De ontwikkeling van de mensheid schreed langzaam voort. Vorige eeuw bracht Rudolf Steiner de geschetste tegenstelling in verband met twee wezens die hij Lucifer en Ahriman noemde. De eerste is de gevallen engel van het licht, de ander de vorst van de duisternis. Tussen beiden in plaatste Steiner een verbindende derde: Christus. Dit drietal representeert de mensheid en werkt in ieder mens. We kunnen nu allemaal leren beide krachten zelf met elkaar te verbinden. Het is belangrijk dat we dit ook doen, want het alternatief is chaos en een terugval op oplossingen uit het verleden, zoals op één man die ons vertelt wat we moeten doen en dit desnoods met geweld afdwingt. De consequentie daarvan is dat we onze vrijheid kwijtraken. Het appel beide krachten zelf met elkaar te verbinden klinkt des te luider omdat de dragende ritmen die tot in de vorige eeuw verbindend werkten, meer en meer weggevallen zijn. Hierdoor is het middengebied, waar tegenstellingen elkaar vanzelfsprekend ontmoeten, verzwakt. Het is hoog tijd dit centrum weer te versterken.
Ademen van aandacht
In het ademen van aandacht kom je de tegenstellingen automatisch tegen. Voor het verbindende midden moet je daarentegen bewust ruimte maken. Toen ik dit besefte, ben ik het gebied van de ritmen gaan verkennen. Zo merkte ik dat de blik bij het inademen vernauwt en doeltreffend handelen mogelijk maakt. Dat is een kwaliteit die je bij nauwkeurig werk goed kunt gebruiken, denk maar aan een chirurg die een operatie uitvoert. De andere kant van focus is echter dat je het geheel uit het oog verliest en vatbaar wordt voor de illusie dat alles maakbaar is. Het accent komt op de stof te liggen en dat wat met processen en waarden samenhangt, raakt uit beeld. Degenen die ik in ‘Focus en laat los’ kansrijk noemde, kunnen goed focussen.
Dankzij het uitademen van aandacht verbind je je weer met het grotere geheel. De uitademing brengt je bij een gebied waar drijfveren, begeerten en motieven zetelen. Het uitademen maakt kansrijk en kansarm vatbaar voor verleiding, wat sociaal gezien tot chaos en individueel tot verslaving leiden kan. Daarom zorgden leefregels, beloning en straf er voor dat onmatig gedrag binnen de perken bleef. De leefregels droegen bovendien bij aan de ontwikkeling van cultuurgebonden gewoonten en versterkten het wij-gevoel.
Ik besefte dat de eenzijdigheden die ik om me heen zie, ook in mezelf leven en zelfs bijzonder sterk zijn. Het Christelijke midden, het gebied van het gevoelsleven, wordt tegenwoordig gedomineerd door heftige emoties die tot ondoordacht handelen aanzetten en de chaos vergroten. Zachtere gevoelens, die verbindend kunnen werken, worden overschreeuwd en over het hoofd gezien. Hoe komen we hieruit?
Horen, zien en spreken
Ritmisch terugkerende activiteiten waarbij mensen elkaar ontmoeten, vormen het hart van iedere gemeenschap. Dankzij gezamenlijke maaltijden onderhouden we onze banden, tijdens feesten vieren we onze verbondenheid en in vergaderingen proberen we in goede harmonie tot overeenstemming te komen. Het zijn gelegenheden waarop we elkaar horen, zien en de gelegenheid krijgen ons uit te spreken. Dit zijn drie activiteiten waarbij we de tegenkrachten in onszelf ontmoeten en om kunnen vormen. Wat net als alles oefening vraagt.
Hoe doe je dat in de praktijk?
Je kunt het best beginnen met het horen. Het luisteren naar een afwijkende visie brengt emoties met zich mee, waardoor mensen de neiging hebben te snel van leer te trekken. De mogelijkheden van de huidige technologie versterken dit nog. Woede, afschuw en haat worden direct geuit. Eigenlijk kun je pas echt naar anderen luisteren nadat je eerst je emoties hebt geïnd. Ik doe dit door mezelf vragen te stellen zoals “Wat raakte me hierin?” of “Waar werd ik vanmiddag zo boos om?” Door dit te oefenen, leer je jezelf en je motieven steeds beter kennen en verklein je de kans dat emoties met je aan de haal gaan. Je vergroot je luistervaardigheid door naar iemand met een afwijkend standpunt te luisteren, je mening terug te houden en eerst:
- Open vragen te stellen;
- Naar de waarden en motieven van de ander te zoeken;
- De positieve kanten van zijn verhaal te benoemen;
- In mimiek en gedrag een respectvolle houding te bewaren.
De ander zien, in zijn waarde laten en naar hem omzien, zijn hier de toverwoorden. Je versterkt de ander in zijn gevoel gehoord te zijn door te verifiëren of je hem goed hebt begrepen en te toetsen wat volgens hem het effect van een voorgenomen handeling is. Het is mij vaak overkomen dat ik anders handelde dan ik eerder van plan was, omdat zo’n gesprek mijn blik had verruimd.
Spreken kan beangstigend zijn, juist in een gezelschap dat je goed kent en zeker als je een afwijkende visie hebt. Dat vraagt moed. Wat helpen kan, is een goede voorbereiding. Voorafgaand aan zo’n gesprek zet ik mijn motieven op een rij en stel ik me in gedachten visueel voor hoe het gesprek verloopt. Ik maak kortom innerlijke beelden. Om dit te kunnen moet je je van je motieven bewust zijn en kunnen inschatten hoe je gesprekspartners op je woorden zullen reageren. Dat helpt bij het treffen van de juiste toon. Dit laatste is belangrijk, want het is de toon die de muziek maakt.
Toekomstbeelden realiseren
In veel vrijescholen studeren leraren voor de vergadering begint een meerstemmig lied in. Dit vraagt afstemming en illustreert tegelijkertijd dat de harmonieuze inbreng van meer stemmen boeiender is dan eenstemmigheid.
Kunnen luisteren en durven spreken zijn randvoorwaarden die vervuld moeten zijn, als je een gezamenlijk toekomstbeeld wilt opbouwen. Hoe veelkleuriger de ingebrachte motieven, hoe completer het opgebouwde beeld. Om dit te bereiken kun je de groep bewust verbreden door ouders, de buurt of leraren van een ander type school uit te nodigen.
Een stemvork helpt bij het zoeken van de juiste toon[3]
Het bouwen van zo’n toekomstbeeld vraagt fantasie en de bereidheid oude, vertrouwde vormen en gewoonten los te laten om vervolgens beter bij de tijdgeest aan te kunnen sluiten. Als er goed geluisterd is, kan zo’n beeld tegenstanders verzoenen en verbindend werken. Dan krijgt een project de wind in de zeilen.
Het Atheense Parthenon, de Middeleeuwse kathedralen en het Goetheanum zijn gebouwd omdat iemand een toekomstbeeld zo aansprekend verwoordde, dat dit aansloeg en anderen tot actie motiveerde. Ook vrijescholen komen op die manier tot stand. Er kan veel, als mensen in goed samenspel hun tijd en energie ergens in steken. In onze tijd gaan dingen bovendien exponentieel sneller dan in het verleden ooit het geval was. Wikipedia, de internationale online encyclopedie, kwam razendsnel tot stand. Dankzij een gedeelde motivatie en heldere spelregels werken initiatiefnemers en schrijvers met expertise hier, zelfs zonder dat ze elkaar kennen, perfect samen.
Een verbindend motief en spelregels zijn geen overbodigheid, maar maken het spel. Het eerste bepaalt de identiteit, het tweede zorgt ervoor dat het toekomstbeeld ook realiteit wordt en niet in chaos verzandt. Het spreken krijgt hier het karakter van afspreken. Houdt iemand zich niet aan zijn afspraak, dan kun je hem hierop aanspreken.
Een maaltijd, een feest en een vergadering vormen het hart van een organisatie. Het zijn de momenten waarop je de onderlinge banden versterkt en waarvoor je gasten uit kunt nodigen. Door horen, zien en spreken tijdens deze gelegenheden te oefenen, kom je steeds dichter bij jezelf en kun je een ontwikkelingsweg gaan die je stapsgewijs tussen chaos en verstarring doorvoert. Het mooie is bovendien dat je die dan samen met anderen loopt.
Annemarie Sijens, peripatos@kpnmail.nl
peripatos 